Doğu Akdeniz, dünyanın geleceğini şekillendirmede belirleyici bir rol oynayabilir mi?

Energy Analytics: From Data Acquisition to Data-Driven Business Models - Scientific Figure on ResearchGate. Available from: https://www.researchgate.net/figure/Eastern-Mediterranean-Gas-Forum-countries-EMGF-Source-Adam-Hegazy_fig2_346034361 [accessed 12 Dec, 2023]

Avrupa Birliği, 2030 yılında güneş, rüzgar, biyoyakıt ve hidroelektrik enerji yoluyla %32'lik yenilenebilir enerji hedefine ulaşmayı öngörürken, Rusya-Ukrayna Savaşı Doğu Akdeniz enerji krizini hızlandırdı. Bu arada, Avrupa ülkeleri Avrupa Birliği çatısı altında Rus gazına olan bağımlılıklarını azaltmak için alternatif yollar aramaya başladı. IGI Poseidon, ExxonMobil ve Eni tarafından Doğu Akdeniz'de gerçekleştirilen sondaj çalışmalarının sonuçları, bölgenin gelecekteki potansiyelinin bölge ülkeleri arasındaki ekonomik ve siyasi iş birliği üzerinde muazzam bir etkiye sahip olabileceğini gösterdi. IGI Poseidon tarafından 01.10.2022 tarihli basın açıklamasında, sondaj sonuçlarının bölgeye neler getireceği şu şekilde sıralandı:

"İsrail gaz sahaları, mevcut üretimlerini üç yıl içinde yılda 20 milyar metreküp daha artıracak. Yerel sondaj ve üretim oyuncuları tarafından teyit edilen mevcut hacimler, mevcut olanlara ek olarak yeni ihracat altyapıları geliştirmek için yeterli olacak ve onlarla rekabet etmeyecek. Boru hattının inşası aynı zamanda Kıbrıs'ın gaz kaynaklarının geliştirilmesini de kolaylaştıracak; İtalya ve Yunanistan da bu hacimlerin Orta Avrupa ve Balkanlar'a ulaştırılmasını ve kullanılabilirliğini garanti altına alabilir." (IGI Poseidon, 2022)

ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu'nun araştırmasına göre, Doğu Akdeniz'deki Levant bölgesi yaklaşık 1,7 milyar varil petrol ve 3,45 trilyon metreküp doğal gaz potansiyeline sahip. Levant bölgesi, İsrail, Lübnan ve Suriye kıyılarında 83.000 kilometrekarelik bir alanı kaplıyor.

Ayrıca, Doğu Akdeniz'de doğal gaz yatakları keşfedildi. Bunların en büyüğü Mısır'daki Zohr gaz sahası. Doğal gaz rezervinin 849 milyar metreküp olduğu tahmin ediliyor.

Öte yandan, İsrail'in münhasır ekonomik bölgesi içinde Tamar gaz sahası bulunmaktadır. 1.700 metre derinlikte 280 milyar metreküp doğal gaz rezervi olduğu tahmin edilmektedir.

Uluslararası Toplum tarafından yetkileri tanınan Kıbrıs yönetiminin, İsrail adına arama çalışmalarını yürüten Noble Energy'ye verdiği ihaleyle bulunan ilk doğalgaz rezervi olan Afrodit sahasının kapasitesinin 129 milyar metreküp olduğu tahmin ediliyor.

Ayrıca, yetkisi Uluslararası Toplum tarafından tanınan Kıbrıs yönetimi, Glaucus-1 adlı sahada ilk araştırmalara göre 142 ila 227 milyar metreküp arasında değişen büyüklükte doğal gaz rezervi tespit ettiklerini duyurdu. (Arslan, 2019)

Doğu Akdeniz'deki uluslararası anlaşmazlık noktası, Kıbrıs'ı da kapsayan Doğu Akdeniz havzasıdır. Bu havzadaki doğal enerji rezervi, halihazırda dünyanın en büyük enerji rezervi olarak bilinmektedir. Rezervin bulunduğu Doğu Akdeniz Çukuru, kıtalararası deniz yetki alanlarının kesişim noktasında yer almaktadır. Bu durum, Doğu Akdeniz'e kıyısı olan ülkelerin de denkleme dahil edilmesini gerektirmektedir. Aksi takdirde, hem enerji elde etme hem de elde edilen enerjiyi kullanma konusunda "sürekli bir çatışma nedeni" oluşacaktır.

Avrupa Komisyonu çatısı altında 2013 yılında devreye alınan East-Med boru hattı projesiyle ilgili olarak, 2020 yılında Uluslararası Toplum tarafından yetkisi tanınan Kıbrıs Rum Yönetimi, İsrail ve Yunanistan arasında üçlü bir mutabakatla 1900 km'lik bir boru hattının döşenmesi kararlaştırılmıştı. Üç devlet ayrıca ortak bir vergi sistemi benimsemeyi planlamıştı. Bu şekilde doğal gazın herhangi bir transit ülkeden geçmeden, İsrail, Güney Kıbrıs ve Girit üzerinden doğrudan İtalya ve Avrupa'ya dağıtılabileceği öngörülmüştü. İsrail'in uygulanabilir bulduğu ikinci seçenek, doğal gazın İsrail'den Türkiye ve Avrupa'ya dağıtılmasıydı, ancak Yunanistan bunu sorunlu buldu. Son seçenek ise doğal gazın Mısır üzerinden İtalya ve Avrupa'ya dağıtılmasıydı. Bu süreçte Türkiye, 2019 yılında Libya ile deniz yetki alanları konusunda bir anlaşma imzalayarak, Libya'nın Doğu Akdeniz'deki elini güçlendirme yolunda önemli bir adım atmasını sağladı.

Ancak mevcut haliyle, Doğu Akdeniz projesinin hayata geçirilmesi bazı engellerle karşı karşıya. Proje, pandeminin başlangıcından bu yana askıda. Amerika gibi siyasi ve ekonomik güce sahip bir ülke, bölgenin sıcak çatışmalara açık olduğunu iddia ederek projeye desteğini çekmiş ve bu durum daha sonra büyük şirketlerin bölgedeki sondaj faaliyetlerini durdurmasına neden olmuştu. Ayrıca, proje üzerindeki fikir birliği, Rusya'nın 2014'te Kırım'ı işgal etmesi ve Rusya'nın bölgedeki doğal gaz dağıtımındaki liderlik konumunu kaybetmesiyle zaten altüst olmuştu.

Dahası, Doğu Akdeniz projesi Türkiye ile Yunanistan arasındaki gerginliği artırabilir ve bölgedeki güç dengesini bozabilir. Bu durum, esas olarak Kıbrıs konusundaki tarihi siyasi anlaşmazlıktan kaynaklanan hak iddiaları ve Türkiye'nin Akdeniz üzerindeki iddialarını da etkileyen Ege Denizi'ndeki deniz yetki alanları konusundaki anlaşmazlıklardan kaynaklanmaktadır.

Ayrıca İsrail tarafında, Mısır gibi bir Arap ülkesinin dahil olmasının, İran'ın nükleer güç olma hedefi ve Lübnan'a verdiği destekten kaynaklanan kendisi, Lübnan ve İran arasındaki bölgesel gerginliği hafifleteceğine inanmaktadır. Bunu akılda tutarak, 7 Aralık 2022'de 8 ülkenin (İtalya, Fransa, Mısır, Ürdün, İsrail, Filistin, Uluslararası Toplum tarafından otoritesi tanınan Kıbrıs yönetimi ve Yunanistan) katılımıyla düzenlenen Kahire Zirvesi'nde, Doğu Akdeniz projesinin hayata geçirilmesinin, Rus gazına ihtiyaç duyulmadan ve Avrupa dışı transit ülkelerden geçmeden enerjinin doğrudan Avrupa'ya dağıtılmasına olanak sağlayabileceği sonucuna varılmıştır; ayrıca yatırımın başlangıç tarihinden itibaren 4 yıl içinde uygulanabileceği öngörülmektedir. Bu gelişmenin Avrupa ve Doğu Akdeniz'deki jeopolitik dengeleri yüksek hızda değiştireceği ve İtalya, İsrail ve Yunanistan'ın ekonomik ve siyasi hakimiyet kurmalarına ve siyasi ağırlık kazanmalarına yardımcı olacağı kesindir. (Affairs, 2022)

Ayrıca, Kıbrıs da dahil olmak üzere Doğu Akdeniz'e kıyısı olan ülkelerin, Kıbrıs'taki garantör ülkelerin, resmen garantör olarak atanmamış ancak Kıbrıs ile ilişkilerini çıkarları doğrultusunda kullanabilen ülkelerin tutumları ve nüfuzları ile ABD ve Rusya'nın sürece dahil olması dikkatle değerlendirilmelidir. Ayrıca, bu iki büyük gücün çevre bölgedeki ülkeleri harekete geçirme potansiyeli de dikkate alınmalıdır.

Büyük güçler ile onlarla ittifak kuranlar arasındaki mücadele, Doğu Akdeniz'de hakimiyet kurma ve Doğu Karadeniz'i Doğu Akdeniz'e bağlayan üçgen bölgeyi kapsayan enerji zengini havzayı kontrol etme etrafında dönüyor. Bu bölge, Güney Rusya, Doğu ve Batı Türkistan, İran, Afganistan ve Pakistan'ı kapsıyor. Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Rusya ve Fransa, askeri güçlerini Doğu Akdeniz'de veya yakınlardaki deniz bölgelerinde yoğunlaştırmış durumda.

ABD, İngiltere, Rusya ve Fransa halihazırda savaş makinelerini Doğu Akdeniz'e veya Doğu Akdeniz'e yakın deniz bölgelerine konuşlandırmış durumda.

Bununla birlikte, İsrail, Norveç doğal gaz boru hattının hayata geçirilmesi temelinde Doğu Akdeniz Poseidon boru hattı projesinin uygulanabilir olduğunu savunmaktadır. Ancak, proje için küresel desteğin sürdürülmesinin gerekli olduğunu savunmaktadır. Bölgedeki hassas jeopolitik dengeyi göz önünde bulundurduğumuzda, küresel destek olmadan Doğu Akdeniz projesinin, Rusya-Ukrayna ve Suriye iç savaşlarıyla zaten başlamış olan insani krizlere ek olarak, her an sıcak çatışmaları tetikleyebileceği şüphesizdir. Bununla birlikte, çatışmalardan kaynaklanan zorunlu göç gibi insani krizler göz önüne alındığında, bu unsurların bölgedeki jeopolitik güç dengesini bozabileceği ve Doğu Akdeniz'in siyasi etkisini değiştirebileceği, Rusya-Ukrayna savaşı nedeniyle zaten dönüşüm yaşayan bir dünyada önemli bir güç olarak ortaya çıkabileceği görülmektedir.

Sonuç olarak, Ege ve Adriyatik Denizi bağımsız su kütleleri değil, Akdeniz'in Avrupa anakarasına uzanan uzantılarıdır. Avrupa, ABD etkisinden ve olası Rus tehditlerinden kurtulmalıdır. Bunu başarmak için öncelikle diğer uluslara enerji bağımlılığından kurtulmalı ve ABD'den bağımsız, kendi kendine yeten bir askeri güç oluşturmalıdır. Avrupa bu girişimlerinde başarılı olursa, ABD ve Rusya ile ilişkileri "bağımlı ilişki"den "eşitler arası" bir ilişkiye dönüşebilir. Bunu başaramaması, Avrupa'nın değerlerini, normlarını ve kurumlarını koruyamamasına ve "önde gelen bir medeniyet" statüsünün aşınmasına yol açabilir.

Bu nedenle, Birlik ülkeleri, deniz yetki alanlarını belirlemekten sorumlu ulusal otoritelerini Birliğe devretmeyi düşünebilirler. Bu önlem, Avrupa'nın kıtasal varlığını güvence altına alma, bağımsızlığını koruma ve temel değerlerini koruma konusunda güçlenme potansiyeline sahiptir.

Referanslar:

· EastMed-Poseidon projesi | Edison . (nd). Edison. https://www.edison.it/en/eastmed-poseidon-project

· Euronews. (2019b, 19 Temmuz). Doğu Akdeniz'de sondaj faaliyetleri: 6 başlıkta yapılması gereken her şey. Euronews . https://tr.euronews.com/2019/07/19/dogu-akdeniz-sondaj-faaliyetleri-bilmeniz-gereken-her-sey-dogal-krizi-turkiye-kibris-ab

· TheJerusalemCenter. (2022b, 30 Mayıs). 2022'de Enerji ve Doğu Akdeniz [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=cAVViRS94Dw